Przeszła do historii po zniszczeniu gęsto zabudowanej doliny, którą miała chronić przed powodziami

Aktualizacja: wrzesień 2015 r.

Przerwana zapora na Białej Desnie (fot. A. Lipin)

W środku izerskiego lasu, na wysokości 820 m n. p. m., opodal osady Mariánskohorské Boudy ustanowiono 24 maja 1996 r. zabytek kultury. Stała się nim ruina budowli, którą 80 lat wcześniej wybudowano dla ochrony gęsto zabudowanej doliny rzeki Bílá Desná.
"Protržená přehrada na Bílé Desné" ("Przerwana Zapora na Białej Desnie") jest od stulecia miejscem odwiedzanym przez wielu turystów. To ponury symbol: efekt ludzkiej chęci ujarzmienia natury, z nieposkromioną siłą przegrał, sprowadzając na ludzi śmierć w odmętach.

Wyrwa w zaporze a w niej widoczne koryto Białej Desny, komora zaworowa, sztolnia spustowa i wieża zaworowa (fot. A. Lipin)

Zapora pękła pod naporem piętrzonej wody 18 września 1916 r. Niemal cała zawartość zbiornika, 260 000 m³ wody, runęła w dół doliny zalewając Desnę oraz podtapiając Tanvald. Katastrofa – największa w historii Czech wskutek przerwania budowli hydrotechnicznej – pochłonęła 62 istnienia ludzkie, 40 obiektów mieszkalnych i gospodarczych, 7 uszkodziła bardzo, a 55 częściowo. Skutkiem tego 307 osób straciło dach nad głową, a 1020 – pracę.

Historię budowy i przerwania zapory przedstawiamy w tekście: Deseński potop

Tragedia, choć dokonała się w trakcie wojny, na której ginęły miliony, wstrząsnęła nie tylko Cesarstwem Austro-Węgierskim, ale całą Europą. Zahamowała też na kilkadziesiąt lat rozwój inżynierii hydrotechnicznej w Czechach.

Zabytek kultury - Przerwana zapora na Białej Desnie (fot. A. Lipin)

Przerwaną zaporę możemy poznać bliżej przechodząc krótką (1 km) ścieżką edukacyjną, na którą składają się tablice informacyjne oraz platformy widokowe. Prowadzi mostkiem przez rzekę wzdłuż tamy, odwiedzając wszystkie ważne elementy budowli hydrotechnicznej.

Do zabytku można dotrzeć na kilka sposobów. Żółty szlak turystyczny łączący centrum informacyjne w miejscowości Josefův Důl z Jizerką, krzyżuje się tutaj z drogą do Desny, po której prowadzi numerowana trasa rowerowa 3019. Łączy się ona tutaj z trasą 3020 i Hřebenovką. Po tej samej drodze zimą przebiega największa trasa narciarska – Jizerská magistrála.
Na krzyżówce znajduje się także geocache oznaczony kodem GCQE9B i nazwany "Protrzena přehrada".

Kopa błędów

Tablica nr 10 na szlaku POZNAJ ALBRECHTICE W GÓRACH IZERSKICH. Prezentuje przekrój wzdłużny i poprzeczny zapory wodnej na Białej Desnie (fot. A. Lipin)

Po wieloletnich badaniach i sądowych dochodzeniach eksperci orzekli, że zapora i tak stała za długo. Jej wadliwy projekt oraz niedbałe wykonanie musiały doprowadzić do katastrofy. Tylko sprzyjającym warunkom atmosferycznym zawdzięczała swe istnienie aż rok. Choć lepiej zapewne dla wszystkich byłoby, gdyby runęła już podczas próbnego napełniania jesienią 1915 r.
Ekspertyzy wykazały, że kąt nachylenia czoła korpusu tamy był za mały. Zagęszczanie ziemi, z której była zbudowana – za słabe. Posadowienie sztolni odpływowej, jej wlot i wylot, a także umiejscowienie komory zaworowej – zupełnie niewłaściwe. Samo posadowienie zapory, nie na skale, ale na osadach – skandalicznie niefrasobliwe. Podstawa zapory była za wąska, a objętość korpusu – za mała w stosunku do już 50-letniej wody. Jak zatem mogła wytrzymać wodę 100-letnią, a tym bardziej 1000-letnią? To tylko główne mankamenty, których doliczono się znacznie więcej w tej nieszczęsnej budowli.

Plan sytuacyjny przedstawiający zaporę oraz piętrzony przez nią zbiornik (oprac. A. Lipin, na podst. MAPY.cz)

Zaporę zaprojektowano z korpusem sypanym ubijaną ziemią. To odróżniało ją od innych izerskich zapór, budowanych jako ciężkie zapory grawitacyjne z łamanego kamienia typu Intzego. Posiadała pojedynczą, denną sztolnię upustową (zapory Intzego na ogół dwie), zabezpieczoną przed osiadaniem betonową kratownicą. Ułożony w niej stalowy rurociąg o średnicy 800 mm, regulowany był 2 zaworami zasuwowymi zainstalowanymi po stronie nawodnej – we wieży zasuwowej oraz w komorze zasuwowej po stronie napowietrznej. Dwa przelewy zlokalizowano na przeciwległych krańcach korpusu zapory. Zachodni – koronowy kaskadą przelewową odprowadzał wodę do rzeki poniżej zapory. Przelew wschodni, z progiem 40 cm poniżej przelewu koronowego, odprowadzał nadmiarowe stany wody do sztolni łącznikowej o długości 1015 m do dopływu zapory Souš na rzece Černá Desná.

Zapora i wyrwa w niej oraz wieża zaworowa widziana z zachodu (fot. A. Lipin)

Obelisk upamiętniający dawne schronisko turystyczne Krömerbaude (fot. A. Lipin)

Sztolnia przelewowa od lat 70. XX w. przy niskich stanach doprowadza wodę z Desny do dopływu soušskiego zbiornika. To rezerwuar zaopatrujący w wodę pitną aglomerację liberecko-jablonecką. Powstał w tym samym czasie co zapora deseńska, lecz wg innego projektu, wykonany przez inną firmę. Ponieważ sztolnia jest kilkanaście metrów powyżej koryta Bílej Desny, woda doprowadzana jest do niej rurociągiem z usytuowanego ok. 550 m w górę rzeki jazu. Zbudowano go w latach 1971-73 podczas renowacji sztolni. Ponowny jej remont podjęto w sierpniu 2015 r.
Sztolnia jest siedliskiem nietoperzów: nocek rudy (Myotis daubentonii), nocek duży (Myotis myotis), nocek wąsatek (Myotis mystacinus), gacek brunatny (Plecotus auritus), mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssoni), nocek Natterera (Myotis nattereri), nocek Brandta (Myotis brandtii), mopek (Barbastella barbastellus), mroczek posrebrzany (Vespertilio murinus), nocek Bechsteina (Myotis bechsteini), nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme). Wiele z nich zimuje tu przez długie lata. Pewien osobnik nocek Brandta za dom obierał sztolnię aż przez 29 lat.

Opodal wschodniego przelewu, na fundamentach ustawiono obelisk upamiętniający dawne schronisko turystyczne Krömerova bouda. Zbudowano je po katastrofie w 1917 r., kiedy to ruiny zapory przyciągały liczne pielgrzymki. Schronisko spłonęło po 1945 r. Tuż obok w 2015 r. zbudowano nowoczesny, przytulny schron dla turystów.

Pocztówka z Krömerbaude (1929 r.)

Świadkowie katastrofy

Wlot do sztolni upustowej (fot. A. Lipin)

Sztolnia upustowa o przekroju 2000 mm z wlotem rurociągu o przekroju 800 mm, na którym za ścianą znajduje się pierwszy zawór sterowany z wieży (fot. A. Lipin)

Kamienna wieża zaworowa z założoną w pierwszej dekadzie XXI w. betonową opaską wzmacniającą konstrukcję (fot. A. Lipin)

Komora zaworowa u wylotu sztolni upustowej i wieża zaworowa. Lewe skrzydło komory jest oderwane i leży opodal w lesie, zniesione przez prąd wody z rozprutego zbiornika (fot. A. Lipin)

Zawór wrzecionowy w komorze zaworowej (fot. A. Lipin)

Rurociąg w południowym odcinku sztolni upustowej, osadzony na kilkunastu betonowych podkładach (fot. Martin Tržický, 1996 r.)

Nowe koryto rzeki, które Biała Desna utworzyła po przerwaniu zapory i fragment wylotu kanału upustowego (fot. A. Lipin)

Stopnie kaskady przelewu koronowego są dużo łagodniejsze niż np. w soušskiej zaporze, więc korytem przelewu można wygodnie podejść ku zaporze (fot. A. Lipin)

Przelew koronowy odprowadzający nadmiarową wodę do Bílej Desny poniżej zapory (fot. A. Lipin)

Przy przelewie koronowym urządzono punkt odpoczynkowy i ustawiono tablicę informacyjną Czeskich Lasów (fot. A. Lipin)

Wlot do sztolni przelewowej podczas remontu w 2015 r. Krawędź wschodniego przelewu jest o 40 cm niższa niż przelewu koronowego (fot. A. Lipin)

Portal wylotowy sztolni przelewowej. Wypływająca stąd woda po ok. 500 m wpada do rzeki Černá Desná, a po dalszych 300 m do zbiornika zaporowego Souš (fot. Martin Tržický, styczeń 1996 r.)

Korpus zapory widziany z kierunku północno-wschodniego (fot. A. Lipin)

Dziękuję Martinovi Tržickiemu za zgodę na wykorzystanie fotografii i informacji zawartych w jego opracowaniu: Protržená přehrada na Bílé Desné.

Czytasz jedną ze stron artykułu. Przeczytaj także pozostałe: