Pan Tadeusz pół-winny

STECIÓWKA, czyli Szlaki turystyczne Sudetów. Część zachodnia, Zakłady Kartograficzne – Wrocław 1957

Wprowadzenie hal na mapy Sudetów przypisuje się Tadeuszowi Steciowi – zasłużonemu dla sudeckiego krajoznawstwa przewodnikowi i publicyście, autorowi opisów wielu map, opracowań krajoznawczych, a z racji jego powojennego pionierstwa w rozpoznawaniu śląskich gór przejętych od Niemców – także autorowi wielu toponimów. Liczne znalazły się na pierwszej polskiej mapie turystycznej Sudetów – dwuczęściowej, podzielonej na Zachodnie i Wschodnie, wydanej nakładem Zakładów Kartograficznych we Wrocławiu w 1957 r.
Szlaki turystyczne Sudetów. Część zachodnia zawiera dwa halowe toponimy "/Izerska Hala/" oraz "Hala Szrenicka". Ten drugi T. Steć na mapę wpisał pomiędzy wierzchołki "Kamiennik 1295" a "Szrenica 1362". Nazwa łąki górskiej zadomowiła się na dobre i stała się podstawą do nazwania niemieckiej Neue Schlesische Baude (pol. Nowa Śląska Chata) schroniskiem PTTK Na Hali Szrenickiej. Trudno powiedzieć dlaczego Tadeusz Steć, doskonale znający język niemiecki, nie przełożył na polski Grenzwiese (pol. Graniczna Łąka), a wymyślił dla niej halę. Tym bardziej to dziwi, że wiele niemieckich nazw krajoznawca przetłumaczył z niemieckiego doskonale, wykazując się oryginalnym, twórczym wkładem.

Mapa konturowa OKOLICE KARPACZA dołączona do jednego z wydawnictw krajoznawczych z lat 80. XX w. Izerska Hala zaznaczona jest w okolicy Stogu Izerskiego. Mapa nie posiada legendy - nie wiadomo przez kogo i kiedy została wyrysowana (arch. aut.)

Pierwsza zaś hala, interesująca mnie o wiele bardziej niż Szrenicka, wprowadzona przez Stecia w Sudety, jest bardzo zagadkowa. Nie tylko, że nazwę autor wpisał w ukośniki // – dawniej w maszynopisach zastępujące nawiasy – to jeszcze między wierzchołki: "Łużec 1035" a "Podmokła 1000". Czy chodziło mu o polanę zajmowaną przez niewielką osadę Kammhäuser (pol. ~ Grzebieniowe Domy), a opisaną na mapie jako "DRWALE", czy też o grzbiet Świeradowca? "/Izerska Hala/" jest umiejscowiona NAD Drwalami, a pod Świeradowem-Zdrojem. Nie można zatem wprost wywnioskować, że to nazwa oboczna dla osady. Dziś miejsce owe nazywane jest Polaną Izerską, choć to anojkonim nieurzędowy.
Podobną lokalizację Izerskiej Hali zobaczymy jeszcze na kilku mapach, jak sądzę bazujących na steciówce.

Mapa z 1957 r. dowodzi niezbicie, iż Tadeusz Steć z pewnością nie nazwał Izerską Halą śródgórskiego wypłaszczenia w Dolinie Izery, gdzie rozsiadła się osada Groß-Iser, a w którym to miejscu uparcie od kilkudziesięciu lat lokowana jest Hala Izerska. W czasie opracowywania tej mapy kolonia istniała formalnie, a niewykluczone że i faktycznie. Domniemany przedział czasowy kiedy ją rozburzono to lata 1953-60. Autor mapy ojkonim Groß-Iser przetłumaczył z niemieckiego wprost – jako "W. Izera", czyli Wielka Izera. Oznaczył, wraz z symbolami zabudowań w miejscu, gdzie dziś stoi samotna Chatka Górzystów.

O ile zatem raczej niepodważalną prawdą jest, iż to właśnie T. Steć jest autorem mikrotoponimu Izerska Hala, to z pewnością nie można mu przypisać nazwania tak miejsca przez Niemców określanego już od końca XVI w. jako Iserwiesen, a które to miano jest starsze niż osada Groß-Iser. Występuje bowiem już na najstarszej znanej mapie (sporządzonej w 1593 r.) Górnych Łużyc autorstwa Bartłomieja Sołtysa, zwanego z łacińska Sculteto. Tę samą nazwę, tylko w zmienionym nieco brzmieniu, wymienia Walenty Roździeński w swym wspaniałym dziele poświęconym metalurgii, hutnictwu i górnictwu, z obszernym rozdziałem śląskim:

Granaty, błyskające z czyrwona kamyki.
Najdują w Izerwisie u Izera rzeki
[...]
Turkusy w Izerwisie biorą u Strzegowej
I w górnych rzeczkach — barwy błękitnej a płowej.

Pomijając, iż nie wiadomo co to Strzegowa (z pewnością nie jest to Strzegom, jak niektórzy błędnie identyfikują nazwę, bowiem wyraźnie pisze Roździeński, że to "w Izerwisie (...) u", a więc jest to najpewniej góra lub potok) oraz tylko podkreślając fakt pozyskiwania w Górach Izerskich granatów i turkusów, istotne jest odnotowanie już w 1612 r. nazwy Iserwisie. Przekład na polski jest raczej banalny – Izerska Łąka, jak u Scultetusa.
W znacznie późniejszej dobie, kiedy osadę zamieszkiwali izerscy górale już co najmniej od ćwierć milenium, łąka zwana była Groß-Iser Wiese, zatem po polsku Wielkoizerska Łąka, a także In der Iser (pol. Nad Izerą) [por. Meßtischblätter z l. 1888-1942].

ISERWIESEN na mapie Lusatiae superioris, Bartholomaeo Sculteto, Gorlicio Philomatic, M. Augusto, Görlitz 1593

Obwinianie przewodnika przewodników, jak zowią Stecia niekiedy jego koledzy po fachu, za karpacki przeszczep w Góry Izerskie, jest zatem uzasadnione tylko połowicznie. Przyznaję, że po starszych kolegach sam taki zarzut wobec Tadeusza Stecia powtarzałem. Teraz publicznie odszczekuję. Liczę, że inni też to uczynią.

W jakich okolicznościach steciowa "/Izerska Hala/" przewędrowała kilka kilometrów na południe? Kto ją przepchnął? Za czyją sprawą zaczęto tak nazywać obszar zajmowany dawniej przez kolonię?
Trudno o odpowiedzi. Mogło się to stać na przestrzeni lat 70. i 80. XX stulecia, ponieważ na wydawanych w tym okresie mapach Izerska Hala lub Hala Izerska lokowana jest już właśnie na lewym brzegu Izery, u jej zbiegu z Jagnięcym Potokiem.
Także Słownik geografii turystycznej Sudetów. Tom 1. GÓRY IZERSKIE z 1989 r. odnotowuje hasło "Izerska Hala". Pod nim widnieje opis śródgórskiej łąki nad Izerą, a nie jak chciał T. Steć pomiędzy Łużcem a Podmokłą. Pierwszy tom tej encyklopedii sudeckiej obok "Izerskiej Hali", wymienia też: "Iserae Pratum, In der Iser, Na Izerze". Niestety konwencja słownika nie przewidywała odniesień źródłowych. Nie wiem zatem skąd wynotowana została łacińska nazwa Iserae Pratum (pol. Izerska Łąka), jednak jeśli ze wspomnianych w haśle ksiąg walońskich – byłby to być może jeden z najstarszych wariantów nazwy miejsca, kto wie czy nie starszy niż Iserwiesen Scultetusa.

Czytasz jedną ze stron artykułu. Przeczytaj także pozostałe: