Błękitna wstęga, nad którą leżą liczne izerskie miasta i wsie, słynęła dawniej z pereł i zamków

Kwisa na moście w Krobicy (fot. A. Lipin)

Historyczne nazwy Kwisy: Hvizd (słowiańska), Quwiz (1249 r.), Quissus, Queiss, Queis, Kwiza (1945 r.), Gwizd (1945 r.)

Kwisa bieg rozpoczyna na wysokości między 940-1090 m n.p.m. jako trzy źródliskowe potoki, o mało wyszukanych nazwach: Widły I, Widły II i Widły III. Wypływają z płn.-zach. stoków Masywu Zielonej Kopy. Jest największym dopływem Bobru.
Na długości ok. 127 km zbiera dopływy z Górnych Łużyc i Śląska, przepływając przez wiele miejscowości w tym miasta: (izerskie) Świeradów-Zdrój, Mirsk, Gryfów Śląski, Leśna, Lubań i Nowogrodziec (Nizina Śląska). Zlewnia Kwisy mierzy 1026 km². Uchodząc do Bobru pomiędzy we wsi Żelisko w gminie Malomice (między miastami Szprotawa i Żagań) na wys. ok. 110 m n.p.m. (GPS: 51.5750436N, 15.3947133E), zasila zlewisko Morza Bałtyckiego.

W górnym biegu Kwisa rozdziela zachodnie części Wysokiego Grzbietu i Grzbietu Kamienickiego. Poniżej Krobicy wpływa na Pogórze Izerskie, dzieląc je na dwie części: górnołużycką i śląską. Za Nowogrodźcem wpływa na Nizinę Śląską, a w końcowym biegu przepływa przez Bory Dolnośląskie.
Powyżej Mirska, w obszarze Gór Izerskich powierzchnia zlewni mierzy 126 km². Kwisa na tym obszarze przyjmuje dopływy lewobrzeżne: Siniec, Wodopój, Czerwony Potok, Pluskotnik, Mokrzyca, Świeradówka, Czarny Potok oraz prawobrzeżne: Struga, Płoka, Jastrząbek, Bystrzyk, Krobicki Potok, Dzieża, Mrożynka.

Kwisa przed Świeradowem-Zdrojem (fot. A. Lipin)

Rzeka charakteryzuje się dużą zmiennością stanów wody i znacznymi różnicami przepływów. Niezwykle często dawała się we znaki osadnikom od najdawniejszych czasów. Katastrofalna powódź z lipca 1897 r. skłoniła ówczesne władze Śląska do budowy kompleksowego systemu ochrony przeciwpowodziowej. W l. 1905-20 wybudowano dwie zapory: Leśniańską i Złotnicką. Wspomaga je suchy zbiornik przeciwpowodziowy w Mirsku, zbudowany na prawym dopływie Kwisy — Długim Potoku.
Przez ponad sto lat zbiorniki zaporowe oraz tworzące je zapory, wraz z elektrowniami wodnymi, stały się znaczną atrakcją turystyczną. Wrosły w górzysty krajobraz wzbogacając go o malownicze lustra wody, przyciągające rzesze turystów i służąc rekreacji.

Wody Kwisy, zwłaszcza w górskim odcinku i jej górnych dopływów, do pocz. XX w. zamieszkiwał małż skójka perłorodna (Margaritifera margaritifera). Wyginęła na skutek rabunkowych połowów — pozyskiwanie pereł było dochodowym zajęciem — i wzrastającego zanieczyszczenia wód. W 1967 r. podjęto próbę jej restytucji, ale bez powodzenia. Skójka bowiem do prawidłowego rozwoju potrzebuje nosiciela larw — pstrąga. Tego zaś w Kwisie również wytrzebiono.

Kaskada na Kwisie, w lesie kilka kilometrów od źródeł (fot. A. Lipin)

Czysta woda w Kwisie była dawniej siedliskiem skójki perłorodnej (fot. A. Lipin)

Od średniowiecza z Kwisy pozyskiwano także inny drogocenny surowiec — złoto aluwialne. Głównymi rejonami poszukiwań były okolice Świeradowa-Zdroju, Rozdroża Izerskiego i doliny Czerwonego Potoku. Później górną Dolinę Kwisy penetrowali tzw. Walończycy — poszukiwacze kruszców i kamieni szlachetnych. W 2 poł. XVII wieku krótkotrwała gorączka złota wybuchła na Pogórzu Izerskim w okolicach Gryfowa Śląskiego, dając początek górniczemu miasteczku Goldentraum [pol. Złoty Sen] — dziś niewielkiej wsi Złotniki Lubańskie.

Kaskada na Kwisie w Krobicy (fot. A. Lipin)

Ponad stuletnia kładka na Kwisie łączy Krobicę i Orłowice (fot. A. Lipin)

Od połowy XIII do końca XVIII w. Kwisa stanowiła granicę pomiędzy Śląskiem i Górnymi Łużycami. Wiąże się z tym zespół zamków, leżących na Pogórzu Izerskim, zwany kwiskim kluczem. Najbardziej znaną warownią klucza jest zamek w Suchej zwany z niemiecka Czocha.

Czystość wody w Kwisie zmienia się wraz z biegiem. Po upadku obciążającego środowisko naturalne przemysłu na pocz. lat 90. XX w., czystość rzeki się poprawiła. Wpłynęła na to także budowa oczyszczalni ścieków w miastach i budowa kanalizacji na wsiach. Wciąż jednak zdarzają się nielegalne zrzuty nieczystości komunalnych do rzeki.

Na Kwisie od kilku lat organizowane są ponownie spływy kajakowe (od Leśnej aż po ujście) i pontonowe. Jest także ciekiem wodnym lubianym przez wędkarzy.

Szkoda, że po objęciu władztwa nad dorzeczem Hwiździ przez Polaków, nie zdecydowano się na słowiańską, apelatywną nazwę, wskazującą na jej cechę: hałas czyniony przez rwącą wodę. Gwizd — hydronim używany w okresie dzikiego nazewnictwa — to bardzo ładne spolszczenie słowiańskiego Hwizdź — pamiątki onomastycznej, po słowiańskich mieszkańcach tej ziemi sprzed tysiąca lat. Wybrano dziwny, nic nie znaczący, spolonizowany fonetycznie germanizm Kwisa. Zacierając nie tylko charakter rzeki, ale i historię...

Queiss w Bad Flinsberg (Świeradowie) na starej pocztówce z modrzewiowej pijalni Ludwigsbad, przy Dolnym Zdroju

Kwisa we Friedeberg (Mirsku) na starej pocztówce

Kwisa koło Goldentraum (Złotnik Lubańskich) przed budową zapory

Piękna dolina Kwisy - Finkenmühle. Znajdował się w Dolinie Kwisy zalanej przez złotnicki zbiornik zaporowy